Tot eind december is op de tweede verdieping boven de centrale hal de reizende tentoonstelling “Wereldwijde stervensrituelen” te bekijken. Met de foto-expositie hoopt de maker het gesprek over de dood makkelijker op gang te brengen. Geestelijk verzorgers Suat Erdemsoy en Anne Zweers liepen samen langs de tentoonstelling.
Suat Erdemsoy is tijdelijk binnen Isala actief om cultuursensitiviteit specifiek op moslims gericht te onderzoeken. Anne Zweers is één van de vaste gezichten binnen het team van geestelijk verzorgers in Isala. Anne: ‘Wij worden vaak gevraagd door artsen, verpleegkundigen, patiënten of familie als iemand in het ziekenhuis ligt en behoefte heeft aan geestelijke steun. Dit kan zijn omdat iemand een ongeluk heeft gehad, ernstig ziek is of te horen heeft gekregen dat hij of zij gaat sterven. Mensen kunnen aan ons kwijt wat hen is overkomen. Samen kijken we hoe iemand de komende tijd verder kan. Stel, een patiënt weet dat hij snel komt te overlijden. Dan helpen we dit bespreekbaar te maken. We vragen bijvoorbeeld wat overlijden voor die persoon betekent. En hoe goed leven volgens hem of haar er de komende tijd uitziet.’
Breedgedragen rituelen
‘Ik ben al een paar keer langsgelopen’, vertelt Anne bij het eerste bord met de uitleg over de tentoonstelling. ‘Zodat ik telkens even de tijd voor een foto kan nemen. Weet je wat ik heel mooi vindt? Dat alle foto’s met de verschillende rituelen rond sterven oordeelloos naast elkaar staan. Alles mag en kan. Wat me verder opvalt: Dat het allemaal door de gemeenschap breedgedragen rituelen zijn. Ieder individu sluit daar op zijn of haar eigen manier bij aan. In Nederland zijn dit soort rituelen aan het verdwijnen. Soms is er dan geen uitvaartplechtigheid met een toespraak of afscheidsritueel. Ik heb daar geen oordeel over, het lijkt me alleen moeilijk om op die manier het sterven van iemand te accepteren en te verwerken.’ Suat knikt. ‘In veel van deze landen is de dood en het ritueel eromheen een sociale bijeenkomst. De dood is veel meer met het leven verbonden. Er wordt meer over gepraat, eigenlijk al ver voordat de dood er is.’
Voorbereiden op het afscheid
Suat en Anne bestuderen de foto van een soort minihuisje met stenen beeldjes en wierrook staat. Het ritueel komt uit Koh Panghan in Thailand. Tijdens het stervensproces wordt de stervende voorbereid op het afscheid van het huidige leven en de hereniging met de voorouders in het hiernamaals. Suat: ‘In het Islamitisch geloof doen we iets vergelijkbaars. We blijven bij de stervende aan het bed waken. Af en toe herinneren we diegene aan het uitspreken van geloofsbelijdenis. Of iemand luistert naar iemand die uit de Koran leest. Het zijn allemaal onderdelen van een ritueel die kracht en vertrouwen geven. Geloof helpt de pijn te verdragen en helpt in het loslaten van het leven. Je gaat er vanuit dat pijn en lijden niet nutteloos is en dat er na het overlijden een beter leven op je wacht. Sterven is een proces waarop verdriet en blijdschap elkaar kunnen ontmoeten.’
‘Vanochtend werd ik door een familie gevraagd om bij hen langs te komen’, vertelt Anne. ‘De man van dat gezin zou snel komen te overlijden. Ik voelde een enorme kracht bij dat gezin, toen ik het gebed over hen uitsprak. Het maakte dat de man minder eenzaam stierf. Maar geloof is niet voor iedereen een krachtbron. Ook dan kunnen we als geestelijk verzorger een rol van betekenis hebben. We gaan dan op zoek naar andere bronnen waar mensen kracht en hoop uit putten, bijvoorbeeld het voortleven in de gedachten van hun naasten.’
Bijna gezellig
De geestelijk verzorgers lopen door naar de foto, waarop een begraafplaats in Ierland staat afgebeeld. Midden in de natuur, met een kabbelend beekje dwars er doorheen stromend. De grafstenen lijken uit een soort vlechtwerk te bestaan. ‘Een tijdje geleden was ik in Engeland op een soortgelijke begraafplaats’, vertelt Anne. ‘Dat vlechtwerk is symbolisch. Het betekent dat alles met alles verbonden is. God en de natuur, leven en dood. In de omschrijving bij deze foto lees je ook dat ze van het stervensproces iets sociaals maken. Er komt veel bezoek langs, ze pakken er een goede fles whisky bij, de huiskamer staat vol met bloemen. Het heeft bijna iets gezelligs. Bijzonder om te lezen.’
Geen sedatie
Eén van de volgende foto’s waar het tweetal voor blijft staat, is een boeddhistisch ritueel. Tijdens het sterven mogen mensen geen gebruik maken van medicatie. Ze behoren het einde zo bewust mogelijk mee te maken. De laatste gedachten voor het sterven beïnvloeden volgens dit geloof de aard van het volgende leven. ‘In Nederland lijkt palliatieve sedatie oftewel “slapend sterven” het nieuwe normaal te worden’, vindt Suat. ‘En steeds meer mensen sterven in het ziekenhuis, in plaats van in hun vertrouwde omgeving. Ik denk dat het heel goed is om hier vaker het gesprek over te voeren. Zodat mensen weten wat de verschillende opties zijn.’ Zonder hier normatief over te zijn, vult Anne aan. ‘Mensen worden niet gesedeerd om hen te behoeden voor het moment van afscheid, maar om te voorkomen dat ze onnodig lijden. Dit is iets waar we als geestelijk verzorger in het ziekenhuis nadrukkelijk mee bezig zijn. Hoe kunnen we iemand begeleiden richting een waardig einde met zo weinig mogelijk lijden.’
PACTeam
De tentoonstelling is een goede manier om het gesprek over sterven op gang te brengen, vinden beide geestelijk verzorgers. Anne: ‘Als geestelijk verzorger sluiten we aan bij het PACTeam en de multidisciplinaire overleggen van dit team. Het PACTeam is een team dat gespecialiseerd is in palliatieve zorg, oftewel zorg voor mensen die niet meer kunnen genezen van hun ziekte. We maken nog te veel mee dat we pas in de laatste fase als team worden ingeschakeld, als iemand echt terminaal is. Terwijl een palliatieve fase veel langer kan duren en we dan nog veel meer voor mensen kunnen betekenen.’ Suat: ‘Misschien wil iemand nog afscheid nemen van familie in het land van herkomst. Of bijvoorbeeld sterven in het land van herkomst. Door het gesprek eerder te voeren, geef je mensen meer tijd om bewustere keuzes te maken.’
